Εδώ και αιώνες θρύλοι στη Ροδόπη διηγούνται για θρυλικό κλέφτη με τον όνομα Ντέλιου Βοεβόδα. Ο πληθυσμός της περιοχής του αφιέρωσε κάποια από τα ωραιότερα τραγούδια του και θρύλους.

Το τραγούδι «Ιζλέλ ε Ντέλιο Χαϊντούτιν» καταγράφηκε για πρώτη φορά από λαογράφους κατά τη δεκαετία του ’30 του 20ού αιώνα. Η πρώτη ηχογράφησή του πραγματοποιήθηκε στη Βουλγαρική Εθνική Ραδιοφωνία σε εκτέλεση της Ναντέζντα Χβόινεβα. Το 1965, κατά τη διάρκεια του πρώτου Εθνικού Πανηγυριού της Βουλγαρικής Λαϊκής Δημιουργίας στην Κοπρίβστιτσα, αμερικανίδα λαογράφος με το όνομα Έτελ Ράιμ καταγοητεύθηκε από το τραγούδι «Ιζλέλ ε Ντέλιο Χαϊντούτιν» με τη φωνή της 23χρονης τότε Βάλια Μπαλκάνσκα.

Η Βάλια γεννήθηκε στο χωριό Άρντα της περιοχής του Σμόλιαν. Προικισμένη με απίστευτη φωνή και άριστη μουσική ακοή, δε σταματούσε να τραγουδά. Σε ηλικία 18 χρονών πήγε κρυφά σε ακρόαση στο Σμόλιαν. Η σταδιοδρομία της άρχισε το 1960 ως σολίστ στο Κρατικό Συγκρότημα Δημοτικών Τραγουδιών και Χορών «Ροδόπη». Αφού η Έτελ Ράιμ άκουσε τη Βάλια Μπαλκάνσκα στην Κοπρίβστιτσα, νεαρός αμερικανός λαογράφος με το όνομα Μάρτιν Κέινιγκ επίσης ενδιαφέρθηκε για τη Βουλγαρία. Ιδρυμένος από τον Κέινιγκ, μη κυβερνητικός οργανισμός ασχολούταν με έρευνα, στοιχειοθέτηση και παρουσίαση του παραδοσιακού πολιτισμού και ο σκοπός του ήταν να ηχογραφήσει βουλγαρικό αυθεντικό φολκλόρ. Στις ΗΠΑ άκουσε τις ηχογραφήσεις, που έκανε η Έτελ Ράιμ στο πανηγύρι στην Κοπρίβστιτσα. Οι δύο αποφάσισαν ότι οπωσδήποτε πρέπει να συναντηθούν με τη Βάλια Μπαλκάνσκα εκ νέου. Έφτασαν στη Βουλγαρία το 1968 με ομάδα ηχογραφήσεων και πολύ ποιοτικό εξοπλισμό. Επειδή στην περιοχή του Σμόλιαν δεν υπήρχε στούντιο, τοποθέτησαν τον εξοπλισμό σε μια σχολική αίθουσα με χαμηλό ταβάνι. Η Βάλια στεκόταν στη μία άκρη του δωματίου, δύο γκαϊντατζίδες – στην άλλη, μπροστά από τον καθένα υπήρχε από ένα μικρόφωνο. Οι γκαϊντατζίδες δεν ήταν επαγγελματίες μουσικοί, αλλά ανθρακωρύχοι. «Ο Στέφαν Ζαχμάνοφ από το Σοκόλοβτσι και ο Λάζαρ Κάνεφσκι από το Μομτσίλοβτσι ήταν καταπληκτικοί, γιατί έπαιζαν από όλη την καρδιά τους», χρόνια αργότερα διηγείται ο Κέινιγκ.

Οι αμερικανοί λαογράφοι όμως δε συνδέονται με την επιλογή του «Ιζλέλ ε Ντέλιο Χαϊντούτιν» για τον Χρυσό Δίσκο, που πέταξε μαζί με το μη επανδρωμένο διαπλανητικό διαστημόπλοιο «Βόγιατζερ 1», το οποίο εκτοξεύτηκε στις 5 Σεπτεμβρίου 1977 από το Ακρωτήριο Κανάβεραλ και εγκατέλειψε το Ηλιακό Σύστημα το 2004. Ο δίσκος, που περιείχε φωτογραφίες και ήχους από τη Γη, είχε σκοπό να διατηρήσει για τις επόμενες γενιές ένα μέρος της κληρονομιάς της Γης και να είναι μήνυμα προς εξωγήινους πολιτισμούς. Το περιεχόμενό του – ήχοι της φύσης, χαιρετισμοί σε 55 γλώσσες και μήνυμα του Προέδρου των ΗΠΑ και του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ. Δε συμπεριλήφθηκε χαιρετισμός στα βουλγαρικά, αλλά εκτός από τους χαιρετισμούς υπήρχε επιλογή παγκόσμιας μουσικής από διάφορους πολιτισμούς διάρκειας 90 λεπτών. 

Μαζί με έργα των Μπαχ, Μότσαρτ, Μπετόβεν και Στραβίνσκι, συμπεριλήφθηκε παραδοσιακή μουσική της Ιάβα, της Σενεγάλης, του Ζαΐρ, της Αυστραλίας, του Μεξικού, της Νέας Γουινέας, της Ιαπωνίας, της Γεωργίας, του Περού, του Αζερμπαϊτζάν, των Νήσων του Σολομώντα, της Κίνας, της Ινδίας, των Ινδιάνων της φυλής Ναβάχο στις ΗΠΑ. Και το βουλγαρικό μαργαριτάρι «Ιζλέλ ε Ντέλιο Χαϊντούτιν». Η Βουλγαρία μπορεί να μη μιλά στον Χρυσό Δίσκο, τραγουδά όμως με την πιο εντυπωσιακή φωνή της Ροδόπης. Τη φωνή της Βάλια Μπαλκάνσκα – φωνή της Γης με εξωγήινες διαστάσεις, που εδώ και χρόνια έγινε μέρος της Οικουμένης.

Και σήμερα η Βάλια Μπαλκάνσκα είναι σύμβολο της σοφίας του βουλγαρικού λαού, του μοναδικού πνεύματος του βουλγαρικού φολκλόρ, των πιο πολύτιμων μας αρετών – της καλοσύνης και της ανθρωπιάς, της αιώνιας επιδίωξης της αρμονίας και της τελειότητας.

Μετάφραση και δημοσίευση: Ντενίτσα Σοκόλοβα

Φωτογραφίες: Μάρτιν Κέινιγκ, αρχείο της ΒΕΡ, αρχείο