Rodop Dağları'nda yüzyıllardır haydut Delyu Voyvoda’nın yaşamış olduğu rivayet edilir. Efsane haydut hakkında bilinen en eski yazılı kayıt 1892 tarihli olup ünlü Rodoplu yazar ve etnograf Stoyu N. Şişkov'a aittir. Delyu'nun kişiliği yazar Nikolay Haitov’un ilgisini çekmiş, hayatı tarihçilere ve yerel yöre bilimcilerine ilham vermiştir.

Kaynaklarda ünlü kahramanın ne zaman yaşamış olduğuaçıkça belirtilmiyor.Bazıları Delyu Vovoda’nın 17. yüzyılın sonlarında, bazılarıise 18. yüzyılda yaşamış olduğuna işaret ediyor. Bununla birlikteRodoplar'da hiç kimse onun Zlatograd bölgesinden olduğuve kahramanca davranışlarının tarihi gerçek olduğundan zerre kadar şüphe etmiyor. Çevik ve gözü pek bir haydut olan Delyu Voyvoda’nın zor durumlardan sıyrılma yeteneği de dillere destandır. Folklorda Delyu, kuş kadar hızlı ve hafif, yakalanması imkansızolan ve olağanüstü güce sahip biri olarak tanımlanır.

Anlatılan hikayelerde Bulgarlar’ın zulüme tabi tutuldukları yer ve zamanda beklenmedik şekilde ortaya çıkan haydutun çetesi zalimleri cezalandırıp ortadan kaybolur. Dolayısıyla halk minnet duygularını ifade etmek üzere en iyi şarkılarından ve efsanelerinden bazılarını Delyu Voyvoda’ya ithaf etmiştir.

“Delyu Haydut” halk şarkısı ilk defa 20. yüzyılın 30’lu yıllarında Zlatograd tarafında folklor uzmanları tarafından kayda alındı.

Şarkının stüdyo ortamında ilk banda alınması ise Bulgaristan Ulusal Radyosu’nda Nadejda Hvoyneva’nın sesinden oldu.

1965 yılında, Koprivştitsa'daki ilk Bulgar Folklor Festivali sırasında, Amerikalı folklorist Ethel Rhyme, 23 yaşındaki Valya Balkanska'nın "Delyu Haydut" şarkısını nefes kesen icrasını dinlerken çok etkilendi.

Smolyan'ın Arda köyü doğumlu olan ve babasının II. Dünya Savaşı sırasında ölmesi üzerine küçük yaşta yetim kalan ses sanatçısının gerçek adı Feime Kestebekova'dır.

Doğuştan inanılmaz bir sese ve mükemmel bir müzik yeteneğine sahip olan Kestebekova, daha çocukken şarkıları ağzından hiç düşürmedi. Onlarca yıl sonra, çocukluk anılarına dönen Valya Balkanska, annesinin "Sussana biraz, sesin ancak uykuya dalınca kesilir!" diye kendisini nasıl azarladığını hatırlar.

Birinci sınıftayken, 24 Mayıs kutlamasında bir öğretmeni kendisini seyircilerin önüne çıkıp şarkı söylemeye teşvik ettiğini anlatan Valya Balkanska, 18 yaşındayken başörtüsünü çıkarıp gizlice Smolyan'agiderek ses sanatçısı seçme sınavına girdi.

Kariyerine 1960 yılında Devlet Halk Şarkıları ve Dans Topluluğu "Rodopi"de solist olarak başlayan yetenekli kız, yeni adını da burada aldı.

Ethel Rhyme, Koprivshtitsa'da Valya Balkanska'yı dinledikten kısa bir süre sonra, Martin Koenig adlı genç bir Amerikalı folklor uzmanı da Bulgaristan'a ilgi duymaya başladı. Geleneksel kültürü araştıran, belgeleyen ve sunan bir sivil toplum kuruluşu kuranKoenig’in amacı, orijinal Bulgar folklorunu banda almaktı. Koprivştitsa festivalinde Ethel Rhyme'ın yaptığı kayıtlarıABD'de dinleyip hayrete düşen Koenig, Rhyme ile beraber Valya Balkanska ile tekrar görüşmeleri gerektiğine karar vererek 1968'de ses kayıt ekibi ve son derece kaliteli kayıt cihazları ilebirlikte Bulgaristan'a geldiler.

O dönemde Valya Balkanska çok genç, taşra topluluğunda şarkı söyleyen ve halk tarafından tanınmayan biri olduğu için folklor uzmanlar ve üst düzey yetkililer Amerikalı folkloristlere başka sanatçıları da dinlemelerini önerse de. Martin ve meslektaşları, bu tekliflere kulak vermedi.

Smolyan bölgesinde stüdyo olmadığı için ses kayıt ekipmanları alçak tavanlı bir derslikte kuruldu. Valya dersliğin bir ucuna, iki gaydacı ise diğer ucunda yerleştirilerek önlerinde birer mikrofon konuldu. Gayda çalanlar ise profesyonel müzisyen değil, maden işçisiydi.Koenig, yıllar sonra kayıt çalışmasını hatırlarken "Sokolovtsi'den Stefan Zahmanov ve Momchilovtsi'den Lazar Kanevski yürekten çaldıkları için sonuç harikaydı" demişti.

Koenig ve Rhyme,1970 ve 1971'de Amerika Birleşik Devletleri'ne dönünce dünyanın dört bir yanından folklor performansları içeren özel bir edisyon hazırlayarakBulgaristan'da yapmış oldukları iki kaydı da dahil ettiler.

1977 yılının 5 Eylül tarihinde Kape Kanaveral üssünden fırlatılan ve 2004’te Güneş sistemi dışına çıkan “Voyager 1” uzay aracı güvertesinde bulunan Altın Disk için “Delyu Haydut” şarkısının seçilmesinde ise Amerikalı folkloristlerin rolü olmadı.

Dünya'dan görüntüler ve sesler içeren disk, Dünya mirasının bir kısmının gelecek nesiller içinkorunması ve uzaydaki medeniyetlere mesaj verilmesi amacı ile hazırlandı. İçeriği Carl Sagan başkanlığındaki bir komite tarafından seçilen bu diskte doğal sesler, 55 dilde selamalar ve Amerika Birleşik Devletleri Başkanı ile Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri'nden mesajlar yer aldı.

Selamlamalarda her ne kadar Bulgar dilinde yapılan bir hitap yer almadıysa da, farklı kültürlerden 90 dakikalık dünya müziği seçkisindeBach, Mozart, Beethoven ve Stravinsky'nin eserlerinin yanı sıra ve Cava, Senegal, Zaire, Avustralya, Meksika, Yeni Gine, Japonya, Gürcistan, Peru, Azerbaycan, Solomon Adaları, Çin, Hindistan ve ABD'deki Navajo kabilesinden Kızılderililerin halk müziğiile birlikte Bulgar folklorunun incisi olan “Delyu Haydut” şarkısı da bulunuyor.

Bulgaristan Altın Disk'te konuşmasa da Rodop Dağları'nın en güçlü sesiyle şarkı söylüyor. Valya Balkanska'nın sesi çoktan Evren'in bir parçası haline gelmiş bulunuyor.

1968 yılında Smolyan'da bir sınıf odasında banda alındıktan yıllar sonra  Altın Disk’e dahil edilen kaydın Bulgaristan Ulusal Radyosu'nun ses arşivinde maalesef yer almıyor.

Ancak Valya Balkanska'nın aynı yıl Aglikina Polyana'da düzenlenen "Haydutluğa Övgü!" festivali sırasında söylediği ve gaydacı Dimitar Petkovski’nin eşlik ettiği icranın kaydı, radyomuzda sık sık dinletiliyor.

Buyrun hep birlikte dinleyelim!

Yazı  : Tsvetana Toncheva

Çeviri : Tanya Blagova

Fotoğraf: Martin Koenig, arşiv, BNR- arşiv