Bulgaristan topraklarındaki eski Müslüman mezar taşları mimari, kültürel, dini ve tarihi mirasın önemli anıtlarıdır. Bununla beraber Bulgaristan’daki Türk ve Müslüman topluluğun tarihi hafızasının arşivi olmalarından dolayı bu mezar taşlarının muhafaza edilmeleri ve gelecek nesillere aktarılmaları gerekiyor.

1878'den sonrasında eski Müslüman mezarlıkları parklara dönüştürüldü, yeni kabristanlar şehir dışına taşındı

Daha 1878'den sonraki ilk yıllarda Plovdiv, Loveç, Sviştov, Burgaz, Ruse, Varna ve birçok yerleşim yerinde eski Müslüman mezarlıkları halka açık parklara dönüştürüldü. Oluşturulan yeni Müslüman mezarlıkları ise şehir dışına taşındı. Bu uygulama daha 1868'de Çirpan'da başladı. Kasım 1879'da ise yine Çirpan’da hem eski 400 yıllık Müslüman mezarlığında hem de 1865'te inşa edilen mezarlıktaki mezar taşları yıkıldı.

Geçici Rus Hükümeti'nin Başkanı, Dondukov-Korsakov, 1878 yazında Bulgaristan'ın ilk kamu parkının Plovdiv'deki eski Türk mezarlığının bulunduğu yere kurulması için emir verdi. Mezarlığın bir bölümüne ise tiyatro inşa edildi. 1891'de şehitler kabristanı yıkıldı ve yerine bir panayır yeriinşa edildi. Müslüman mezar taşları kaldırım, çeşme, çit vb. yapımında kullanıldı.

Örneğin, 1880'de Provadiya'da, şehrin kalkınma planı nedeniyle, Müslüman mezarlığındaki mezar taşları kazılıp şehrin kaldırımlarını yapmak için kullanıldı. Aynı yıl Varna Belediyesi, yine şehir kalkınma planı gerekçesiyle, şehir merkezindeki Müslüman mezarlıklarından birini yıktı ve yerine “Deniz Bahçesi”ni inşa etti. 1905'te, Varna'daki bir diğer Müslüman mezarlığı olan “Abdurrahman” adlı kabristan, belediye tarafından yıkıldı.

Ruse'nin ilk şehir planı 1892'de Viyanalı mimar Eduard Winter tarafından çizildi. Aynı yıl, Ruse Belediye Meclisi, Aleksandır Meydanı'ndaki eski Türk mezarlıklarının bulunduğu yerde park yapmaya karar verdi. Bugün, eski bir Türk mezarlığı üzerine inşa edilen meydana “Svoboda” adı veriliyor. 1908'de, Sviştov Belediyesi, 200 yıllık bir Müslüman mezarlığında cenaze törenlerinin durdurulması için talimat verdi. Mezarlık daha sonra yıkıldı ve yerine askeri eğitim üssü yapıldı.

Razgrad Belediye Meclisi, 22 Şubat 1934 tarihli toplantısında eski Türk mezarlıklarının bulunduğu yeri "spor stadyumu" olarak tüm spor teşkilatlarına devretti. Patlak veren skandala rağmen stadyum inşa edildi.

Bilinmeyen sayıda Müslüman mezarı define avcıları tarafından tahrip edildi. Birçoğu ise, Komünist Parti'nin vefat eden Müslümanlara bile Hristiyan isimleri verdiği “Zorla İsim Değiştirme” Kampanyası sırasında yerle bir edildi.

Sofya'daki eski Müslüman mezarlığı unutulmaya yüz tutmuş

Kabristanlar, Bulgaristan’daki Türk ve Müslüman topluluğun tarihi, kültürel ve dini hafızanın bir arşividir. Sofya'daki eski Müslüman mezarlığı ise bu hafızanın Türk - Müslüman topluluğun ve bu tarihi arşivi korumakla sorumlu kurumların ilgisizliği nedeniyle nasıl unutulabileceğinin ve silinebileceğinin hüzün verici bir örneğidir.

Sofya'daki eski Müslüman kabristanı, “Orlandovtsi” Merkez Mezarlığında yer almaktadır. 130 yıldan daha eski bir geçmişe sahip olmasına rağmen, çok az kişi bunu bilmektedir.

Daha 1889 yılında Sofya Belediye Meclisi parsel planını onaylayarak 42 numaralı parselde, içinde bir kulübe ve küçük bir park alanı bulunan Müslüman mezarlığı tahsis edildi. Borisov Bahçesi'nin yerinde bulunan Türk mezarlığı, ayrıca Sofya'nın merkezinde, bugünkü Dondukov Bulvarı'nın yanında, eski Pozitano Meydanı'nın yerinde olan Türk mezarlıkları da buraya taşındı. Terk edilmiş Türk mezarlıklarında sanatsal değeri yüksek olan mezar taşları vardı, ancak hiçbiri günümüze ulaşmadı. Bazıları yağmalandı, bazıları ise Sofya Belediyesi tarafından satıldı.

Sofya’daki bu Müslüman mezarlığın Komünizm dönemindeki durumunu ise “Işık” gazetesinin 1945 yılında çıkardığı bir sayısından öğreniyoruz. Gazeteye “Garip bir manzara” başlığı altında yazan bir okuyucu şu sözlerle  üzüntü ve hayal kırıklığını ifade ediyor: “ Ramazan Bayramı münasebetiyle, Sofya Müslüman mezarlığında gömülü merhum oğlumun mezarını ziyarete gittim. Fakat ne göreyim? Mezarlık, mezarlık halinden çıkmış, içinde ne bir bekleyicisi var, ne de insan ölüleri ziyaret ettiği vakit ölünün mezarı üstüne dökecek suyu var. Sofya’da bir Başmüftülük var, vakıflar müdüriyeti var, cami var, caminin imamı var, en nihayet Sofya’da bir de kaza müftülüğü var! Bunlar hiç bu Müslüman mezarlığını düşünmüyorlar mı? İnsan Sofya Müslüman mezarlığına gittiği vakit ecnebilerin karşısında kendisinden doğrusu ya utanıyor. Etrafında, ecnebi mezarlıkları cennet, bizim mezarlık ise yıkıntı içinde. Evvelden, cenazeleri yıkayacak yerde su, kazan v.s. vardı. Şimdi ise ne su, ne kazan, ne tabut, ne de teneşir kalmış....”

Sofya Müslüman mezarlığın perişan hali bunlarla bitmiyor. Özellikle Müslüman Çingenelere karşı 1950’lerden sonra başalayan asimilasyon neticesinde Müslüman isimleriyle yazılmış mezar taşları yerine Bulgar isimlerin baskın olduğu Hristiyan mezar taşları dikilmeye başlandı. Müslüman mezar taşlarının çoğu kırıldı ve yok edildi. Ne yazık ki, bugün bu kabristandan Müslüman mezarlığı olarak bahsetmemiz mümkün değil. Üstelik 42 numaralı Müslüman parselinde defnedilen Türk - Müslüman topluluğun önde gelen şahsiyetlerine ait mezar taşları artık bulunamıyor. Hatta 2000’li yıllardan sonra oraya defnedilen Yusuf Kerim,  İbrahim Tatarlı gibi Türk aydınlarının bile mezar taşlarına ulaşmak mümkün değil. Ancak zamanın olumsuzluklarına rağmen ayakta kalabilen birkaç değerli mezar taşı var.

Başkentte ayakta kalabilen birkaç değerli mezar taşı dikkat çekiyor

Silistreli Hâfız Bilâl Efendi, Bulgaristan’daki Türk ve Müslüman azınlığın önemli bir temsilcisiydi. Bulgaristan Prensliği döneminde ilk müftülerden ve Bulgaristan Parlamentosun’daki ilk Türk mebuslardandır. Hâfız Bilâl Efendi yaklaşık on yıl Silistre Müftülüğü ve üç kısa dönem milletvekilliği yaptı. Hizmetlerinden dolayı birçok nişan ve ödüle layık görüldü. Ayrıca 1890’lı yıllarda Sofya Müftülüğü gibi önemli bir görevde bulundu. 10 yıldan fazla bir süre bu görevde kalan Hafız Bilâl Efendi 6 Mayıs 1903 tarihinde Sofya’da vefat etti ve Müslüman parselinde defnedildi. 

Vеdat Ahmed, Hafız Bilâl Efendi’nin mezar taşı üzerindeki yazının dönemin Osmanlı Komiseri Ali Ferruh Bey (1902-1904) tarafından Bilâl Efendi’ye ithafen yazıldığını “Müslümanlar” dergisindeki bir yazısında belirtmektedir. 

Bugün itibari ile Hafız Bilâl Efendi'nin mezarı çok sayıda devasa Hıristiyan mezar taşının arasında, bir kısmı sökülmüş olan demir parmaklıklarla çevrilmiş vaziyette ve harabe bir şekilde olup unutulmaya yüz tutmuş durumdadır. 

Hafiz Bilâl Efendi’nin mezarı yakınında Sultan V. Murad’ın kızı Fatma Sultan'ın mezar taşı yer almaktadır. Hanedan üyeleri içinde en son Türkiye’yi terk eden ve eşi ve üç çocuğuyla birlikte 1925 yılı sonlarında Sofya’ya yerleşen Fatma Sultan, 23 Kasım 1930’da vefat ettiğinde 42 nolu Müslüman parseline defnedildi. Ancak mezar taşı yıllar boyunca vandalizmin hedefi oldu. Saldırılar sonucunda mezar taşının her iki tarafındaki tuğra kırıldı, çevrili olduğu sağlam demir parmaklıklar kesilip ortadan kaldırıldı.

Fatma Sultan'ın mezarının yakınında, 1929 yılında vefat eden ve Melnik kasabasının önde gelen bir Türk ailesinden gelen - Hacı Kamil Beyoğlu ailesi mensubu Ali Raif Bey'in mezar taşı harap halde bulunmaktadır. Onun yakınında ise Osmanlıca yazılı, ancak okunamayan eski bir mezar taşı daha var. Fatma Sultan'ın mezarına yakın defnedildiği tahmin edilen gazeteci yazar Mehmet Celil ve şair - düşünür Mehmet Fikri'nin mezarlarının bugün ziyaret edilmesi mümkün olmasa da bu değerli iki Türk aydının Komünizm döneminde mezar taşlarının nasıl tahrip edildiğini şair Ahmet Şerefli hatıralarında esefle şöyle anlatmaktadır: “Mehmet Celil’in mezarı Mehmet Fikri’nin mezarının yakınındaydı. Sofya’nın Orlandovtsi mezarlığının bir köşesinde bunlar yalnız, ziyaretçileri olmayan mezarlardı. Ben bazen ziyaret ediyor, çiçek bırakıyor ve üzülüyordum. Ancak bu mezarlar 1983’lerden sonra birden ortadan kaldırıldılar. Komünistler tüm Bulgaristan’da Türk mezarlarını yıkıp yaslıyor, yazılarını, ayyıldızlarını kazıyor veya çıkmaz siyah boyalarla boyuyorlardı. Bu iki değerli adamın mezarlarından iz kalmamıştı. Sanki yok gibiymişler.”

Yine de günümüzde Sofya Bölge Müftülüğünün ayakta kalan Müslüman mezar taşlarının korunması için tedbirler aldığını ve Sofya’daki Müslümanların “Orlandovtsi” Merkez Mezarlığında defnedilebilecekleri yeni bir parsel tahsis edildiğini belirtmeliyiz.

Foto: özel arşiv, Fransa Ulusal Kütüphanesi, BTA, Bulgaristan Devlet Arşivi